این تحول علاوه بر تغییرات ساختاری و سیستمی به اطمینان بخشی در امنیت عرضه سوخت فسیلی نیز احتیاج دارد. شیوع بیماری کووید 19 به طور قابل توجهی سرعت تحول انرژی را افزایش داد و برخی از مشکلات مربوطه بیش از پیش نمود پیدا کردند.

تحول انرژی به معنای سوق دادن منابع انرژی فسیلی که آلودگی زیست محیطی وسیعی ایجاد می­ کنند به سمت منابع با آلایندگی کمتر و ترجیحا تجدیدپذیر است تا روشهای نوین کربن زدایی و تعهد کشورها در خصوص توافق نامه پاریس [2] اجرایی شود. تعیین شاخص تحول انرژی بین صفر تا صد، آمادگی کشورها برای حرکت به سمت آینده­ ای امن و ثابت و اقتصادی مطمئن را مشخص کرده و به عبارت صریح تر کشورها را به دو دسته برندگان و بازندگان در این رقابت تقسیم می­ کند. ژئوپلتیک قدیمی به دسترسی به منابع و جریان تجارت آن بستگی داشت اما تحول انرژی امنیت و خودکفایی بیشتر را نشان میدهد که سیاستها و حمایت حکومتها از تکنولوژیهای نوین نقش تعیین کننده ای در این رقابت خواهد داشت.

هیدروژن در مقایسه با سایر حاملهای انرژی نظیر باطریهای لیتیومی یا انرژی هسته­ ای، یک برتری در مصاف اقتصادی- تکنیکالی بین قدرت های جهان دارد و کشورها در حال رقابت برای بدست آوردن کنترل کلید تکنولوژی های انرژی در آینده هستند. یک نوع تجارت جغرافیایی جدید در زمینه هیدروژن در حال شکل گرفتن است که براساس روابط دوجانبه کشورهای واردکننده و صادرکننده تعریف می شود.

برندگان و بازندگان:

• چین به دلیل تسلط در مصرف و تجارت نفت و گاز و برتری در ساخت و توسعه تکنولوژی های انرژی پاک (خورشیدی، بادی و باطری های لیتیومی) با حمایت های دولت، کنترل زنجیره تامین انرژی پاک و داشتن برنامه های بلندپروازانه برای دستیابی به تاثیر کربن خنثی [3] در سال 2060، می تواند یکی از برندگان این رقابت محسوب شود. شرکتهای چینی به دنبال دستیابی به موفقیت در بازی تکنولوژی ها که نقش اساسی در مبارزه با تغییرات اقلیمی دارد، می باشند. سیستم نوآوری تکنولوژی انرژی چینی­ ها نقش مهمی در رهبری انرژی پاک دارد.
• اتحادیه اروپاکه پیشتاز انرژی سبز بوده و در صدد کاهش وابستگی به سوختهای فسیلی و گاز روسیه است از دیگر برندگان رقابت تحول انرژی به شمار می­ آید. تکنولوژی هیدروژن سبز [4] آلمان به نوعی پیشنهاد مسابقه به چین در زمینه نوآوری تکنیکی به  حساب می­ آید. سرمایه گذاری 16 میلیارد پوندی در انگلیس به منظور کربن زدایی سوخت فسیلی (10 میلیارد پوند جهت حمایت از تولید هیدروژن) تا سال 2030 اهمیت موضوع در منطقه اروپا را تایید می کند.
• روسیه- یکی از قدیمی ترین دارندگان صنعت نفت - با داشتن سیاست های مختلف در زمینه اقلیمی و عدم همگام سازی با تغییرات جهانی و دسترسی به منابع عظیم فسیلی به نظر می رسد از بازندگان این رقابت باشد. روسیه که انعطاف­ پذیری بالایی در نوسانات درآمدهای نفتی و گازی دارد در بخش درآمدهایی که نیاز به تغییرات بنیادین در اقتصاد کشور دارد، بسیار ضعیف عمل می کند.
• خاورمیانه و شمال افریقا (MENA) با دارا بودن یک ثروت استراتژیک شاهد رقابت سخت مابین تولیدکنندگان برای کسب سهم بیشتر در یک بازار راکد می باشد. با توجه به پایین آمدن درآمدها، ساختار اقتصادی غیر قابل تغییر به همراه رشد جمعیت، وضعیت منطقه را در زمینه رقابت های تکنولوژیکی تضعیف کرده است. صادرکنندگان انرژی این منطقه یک گروه همگن و یک دست نبوده و در صورت عدم سرمایه ­گذاری دچار افت عرضه می شوند. با این حال تحول انرژی می تواند فرصت های استراتژیک متعددی برای افزایش نفوذ برخی از تولیدکنندگان این منطقه به همراه داشته باشد ومی توانیم شاهد رشد نقش ژئواستراتژیک گاز خصوصا در قطر باشیم.
• امریکا با ضعف قوانین در صنعت انرژی در دوره ترامپ و تشدید تنش های تجاری و رقابت اقتصادی- جغرافیایی به دنبال تغییرات اساسی در دولت بایدن برای رفع چالش های اقلیمی است. استفاده از سیاست خارجی برای کسب درآمدهای مطمئن از بخش انرژی و تقویت تکنولوژی­ های دوستدار محیط زیست، سوق دادن کشورها به رعایت قوانین کربن زدایی و ایجاد یک منبع مطمئن تکنولوژی و مالی برای سرمایه گذاری و نوآوری از جمله مواردی هستند که ارتباط بین تحول انرژی و سیاست های خارجی را در این منطقه کمی پیچیده ­تر می­ کند.عدم ایجاد توازن بین رقابت و همکاری بین آمریکا و چین و عدم آمادگی امریکا برای مقابله با کشورهایی که می خواهند تکنولوژی خود را پیش ببرند می­ تواند در خصوص حفظ امریکا در گروه برندگان تاثیر منفی داشته باشد.
• ایران و منطقه خاورمیانه در سالهای اخیر شاهد تغییرات اقلیمی بسیار شدید بوده است. ایران در دهه­ های بعدی با افزایش در دمای متوسط و کاهش بارش مواجه خواهد شد. ایران با انتشار گازهای گلخانه­ ای (GHG) اولین کشور مسئول تغییرات آب و هوایی در خاورمیانه و هفتمین کشور در جهان به شمار می­ آید. مشارکت سطح بالای ایران در انتشار گازهای گلخانه ­ای به دلیل تولید قابل توجهی از نفت ، گاز و شهرنشینی سریع می باشد. در ایران هیدروژن تا خلوص 99.999 درصد تولید می‌شود و خلوص‌های بالاتر که در آنالایزرهای آزمایشگاه‌های نفت، گاز و پتروشیمی کاربرد دارد، وارد می‌شود. از این رو، در صنعت گاز هیدروژن در ایران، عرضه بسیار کمتر از تقاضای بازار فعلی است و در حال حاضر ظرفیت بسیار بالایی جهت سرمایه‌گذاری در این بازار برای مصارف داخلی و حتی صادرات آن وجود دارد. هیدروژن بی‌چون‌و‌چرا آینده انرژی جهان خواهد بود و در ایران نیز باید با مدیریت صحیح و مشارکت دولت و بخش‌خصوصی، به سمت سرمایه‌گذاری در این بخش گام برداشت. [5]

هیدروژن برای افزایش و ارتقاء ارزش سوخت های هیدروکربنی به کار می رود و هر چه نسبت کربن به هیدروژن در ساختار مولکولی سوخت کاهش یابد به معنی کاهش انتشار دی­ اکسیدکربن و منواکسیدکربن در محیط می باشند. این موضوع به خصوص در پالایشگاه های نفت پس از آنکه تحت فشار سازمانهای زیست محیطی مجبور به تولید بنزین ها و محصولات سوختی با درصد هیدروژن بالاتر شدند، مورد توجه قرار گرفت و بر همین اساس فرایندهای هیدروکراکینگ و رفرمینگ توسعه پیدا کردند.

گاز هیدروژن از دو جنبه " تامین و ذخیره انرژی" و " صنعت پتروشیمی و پالایش" حائز اهمیت است.هیدروژن در زمینه‌های مختلف مانند صنایع پتروشیمی به عنوان خوراک، صنایع نفت جهت سبک سازی نفت سنگین و در زمینه پیل‌های سوختی استفاده می‌شود. یکی از روشهای بررسی شده در آزمایشگاه­ها، استفاده از راکتور پلاسما بوده که در مقایسه با روش‌های متداول تولید هیدروژن از بازدهی انرژی بیشتری برخوردار است و انتشار دی­ اکسیدکربن را تا ۷۷ درصد کاهش می‌دهد که از نظر محیط زیستی حائز اهمیت است و حجم عملیاتی کمتری دارد. کربن حاصل از این فرایند در صنایعی مانند کاتالیست، فوق جاذب ها، پلیمر وکامپوزیت، پوشش های خاص سطح و الکترونیک قابل استفاده است. این طرح در صورت تامین مالی از طرف ارگان‌های دولتی یا بخش خصوصی امکان صنعتی شدن دارد.

در خاتمه لازم به ذکر است که پیش ­بینی می شود تا سال 2030 میلادی از هر 12 خودرو درکالیفرنیای آمریکا، آلمان، ژاپن و کره‌جنوبی و از هر 10 قطار غیرالکتریکی در جهان، یکی از گاز هیدروژن استفاده خواهد کرد. گاز هیدروژن می‌تواند بدون نیاز به تغییر زیرساخت‌های موجود، جایگزین 20 درصد از مصرف گاز طبیعی در جهان شود. همچنین تا سال 2050 حدود 12 درصد درخواست انرژی صنایع از طریق هیدروژن تامین خواهد شد که باعث کاهش یک گیگا تن دی اکسید کربن خواهد شد.

تهیه کننده : مریم ربیع گیلانی

منابع:

• Oxford Institute for Energy Studies Webinars (The Geopolitics of Energy Transition & The Geopolitical of Technological Transformation) 18 Feb 2021
• www.ICIS.com -UK North Sea Transition Deal outlines £10bn for hydrogen- 24 March 2021
• An overview of climate change in Iran: facts and statistics: -Mohammad Reza Mansouri Daneshvar, Majid Ebrahimi & Hamid Nejadsoleymani- 01 March 2019
• بررسی انرژی حاصل از سوخت هیدروژن در صنعت پتروشیمی- چهارمین کنفرانس بین المللی رویکردهای نوین در نگهداشت انرژی- شرکت ملی صنایع پتروشیمی و دانشگاه صنعتی  امیرکبیر(1393)
• استفاده از فناوری پلاسمای سرد برای تولید هیدروژن از متان برای صنایع پتروشیمی- مهسا خیرالهی‌وش- دانشگاه صنعتی امیرکبیر (1398)