برخی از کشورها از جمله دانمارک و ایالت کالیفرنیا در ایالات متحده آمریکا بر خلاف اغلب کشورهای جهان که همچنان تولید و مصرف انرژی از منابع سوخت های فسیلی را دنبال می نمایند، متعهد شده‌اند که تولیدات نفت و گاز را تا سال 2045 و 2050 متوقف کنند. گزارش چشم انداز انرژی 2021 (Energy Perspectives 2021) که توسط تحلیل گران و اقتصاددانان ارشد موسسه Equinorارائه شده است، مبین سه مسیر توسعه احتمالی اقتصاد جهان، بازارهای انرژی و انتشار گازهای گلخانه ای  در ارتباط  با تولید انرژی حاصل از سوخت های فسیلی است. این گزارش سه سناریوی مشخص اعمال اصلاحات در بخش انرژی، رقابت گسترده و توازن مجدد را برای تقاضای انرژی در آینده و نیز بستر گفتگو و اتخاذ تصمیم بر مبنای تجزیه و تحلیل ارائه داده است. این سناریوها پیش بینی نبوده و بیان کننده راهبردهای احتمالی است که کشورهای جهان با انتخاب خود آنها را دنبال خواهند نمود. تعدیل و یا تغییر سناریوها بستگی به عوامل مختلفی از قبیل رشد اقتصادی، توسعه فناوری، اتخاذ سیاست های اقلیمی و ژئوپلیتیکی کشورها دارد.

سناریوی نخست، اعمال اصلاحات در بخش انرژی:

در این سناریو، اولویت با رشد اقتصادی و رشد بازار، پیشرفت تکنولوژی و فناوری‌های نوین و نیز اعمال سیاست‌های اتخاذ شده کنونی جهان در حوزه انرژی است.

سناریوی دوم، رقابت گسترده:

در این سناریو، اولویت کشورها بر اساس تامین انرژی بوده به طوریکه هر گونه اختلال در تامین انرژی- به لحاظ موقعیت ژئوپلیتیکی- منجر به تنش های تجاری خواهد شد.

سناریوی سوم، توازن مجدد:

اغلب کارشناسان و تحلیل گران بخش انرژی بر این باورند که مسیر انرژی باید به سوی آینده پایدار که همان تجدید توازن است، حرکت کند که نیازمند اقدامات و هماهنگی های فوری کشورها در سطح بین المللی است یعنی به کاهش 1.5 درجه از روند افزایش دمای زمین مطابق توافقنامه اقلیمی پاریس متعهدگردند.کشورهای صنعتی جهان دارای 15% جمعیت و دو سوم درآمد جهان می باشند و از طرف دیگر بیش از یک سوم انرژی جهان را مصرف می کنند، به طوری که میزان رشد تولید سرانه انتشار گاز CO₂این کشورها در سال 2018 در مقایسه با کشورهای نوظهور به مراتب بیشتر بوده است. برخی از کشورها با میزان مصرف انرژی بالا به ترتیب استرالیا، عربستان سعودی، ایالات متحده آمریکا، روسیه، ژاپن، نروژ، اتحادیه اروپا (27 کشور عضو) و چین می باشند.

در طی این اقدامات، باید مشخص شود که چه عواملی درفرایند تولید و مصرف انرژی به منظور دستیابی به اهداف از پیش تعیین شده اقلیمی و محیط زیستی تغییر می کند؟ آیا هیدروژن به عنوان یک راهکار تغییر می تواند به سوخت پاک تبدیل شود؟ وجود هیدروژن در ساختار سوخت های هیدروکربنی باعث ارتقاء ارزش سوخت می‌گردد و هر چه نسبت کربن به هیدروژن در ساختار مولکولی سوخت کاهش یابد به معنی کاهش انتشار دی ­اکسیدکربن و منواکسیدکربن در محیط می باشد. نوآوری در بخش صنایع و ایجاد تغییر در رفتار مصرف کننده‌ها امری ضروری است که نیازمند هماهنگی و اقدامات دولت‌ها می باشد. گرچه ظاهراً تحقق این تغییرات بعید به نظر می رسد! کما اینکه مدیر اجرایی آژانس بین المللی انرژی (IEA) در این باره می گوید:« در بیشتر اقتصادهای نوظهور و در حال توسعه، انتشار گازهای گلخانه ای روند افزایشی داشته و این در حالی است که سرمایه گذاری در عرصه انرژی های پاک با کندی روبه رو است!».

گرچه در راستای توازن انرژی، اقداماتی در جریان است از جمله این که بنا به حکم دادگاه لاهه هلند در ارتباط با فرجام خواهی شرکت شل مبنی بر تغییر رویه تولید انرژی و کاهش انتشار گازهای گلخانه ای و آلاینده های محیط زیستی، شرکت های معظم نفت و گاز متعهد شده اند که انتشار گاز CO₂حاصله از عملیات خود را تا سال 2030 حداقل 45% نسبت به سال 2019 کاهش دهند. بنابراین، صرفنظر از هر گونه رای و نتیجه حکم نهایی دادگاه، چنین اقدام قضایی به عنوان یک اخطار برای تولیدگان انرژی با استفاده از سوخت های فسیلی محسوب گشته و این شرکت ها باید در راستای دوری گزیدن از تولید سوخت های فسیلی، حداکثر تلاش های خودرا به کار گیرند.

ایالات متحده آمریکا، کانادا، نروژ، قطر وعربستان سعودی پنج کشوری که حدود 40 درصد نفت و گاز جهان را تولید می کنند در راستای به صفر رساندن انتشار گازهای گلخانه ای در صدد تشکیل مجمع مشترک می باشند. برخی از آنها جهت کمک به اجرای توافق تغییرات اقلیمی پاریس و حرکت در مسیر دستیابی به هدف انتشار کربن کمتر، همکارهای خود را آغاز کرده‌اند. این راهبرد شامل کاهش انتشار متان، پیشبرد رویکرد اقتصادی بر مبنای تولید کمتر کربن، توسعه و استقرار انرژی های پاک و فناوری های ذخیره و جذب کربن و تنوع بخشی به منابع تولید انرژی و نیز کاهش وابستگی به درآمدهای هیدروکربنی است.

برغم آنکه تاکنون، کشور ایران به طور رسمی به معاهده اقلیمی پاریس ملحق نگردیده ولیکن متعهد شده است که 4% بدون شرط و 8% به شرط برداشته شدن تحریم ها تا سال 2030 از انتشار گازهای گلخانه ای خود بکاهد. بنابراین، در جهت کاهش تولید کربن کمتر، طرح جمع آوری و انتقال گازهای ارسالی به مشعل ها در پالایشگاه های گازی در دست اجر است که اقدامی در راستای تحقق گام نخست اجرای معاهده پاریس تلقی می گردد. با بهره برداری از این طرح، بیش از 33 میلیون تن از 38 میلیون تن از گازهای گلخانه ای که ایران متعهد به کاهش انتشار آن شده است، کاسته خواهد شد. از دیگر اقدامات به عمل آمده در این خصوص، می توان به طرح پتروشیمی همت یا تولید اوره سبز در جهت کاهش انتشار کربن کمتر، اشاره نمود.

با عنایت به رویکرد اغلب تولیدکنندگان انرژی در جهان، باید دانست تولید انرژی از سوخت های فسیلی برای ایران در آینده نزدیک می تواند یک تهدید به حساب آید و لذا باید برنامه ریزی های دقیق در جهت کاهش استخراج و مصرف نفت و گاز و دیگر فرآورده های هیدروکربنی صورت پذیرد. گرچه تغییر رویکرد از تولید و مصرف انرژی فسیلی به تولید و مصرف انرژی‌های نوین و تجدید پذیر هزینه بر است، ولی همگام شدن با سیاست های جهانی در حوزه حفظ محیط زیست و شرایط اقلیمی، تولید کربن کم اجتناب ناپذیر بوده و باید در دستور کار مسئولین ذیربط و برنامه ریزان سطح کلان کشورمان قرار گیرد. رویکرد استفاده حداکثری از سوخت های تجدید پذیر از قبیل انرژی خورشیدی، زمین گرمایی، بادی و نیز استفاده از الکتریسیته به عنوان نیروی محرکه در حمل و نقل به جای بنزین و گازوئیل باید به یک گزینه الزام آور برای کشورمان تبدیل شود. از این رو قوانین و مقررات سلبی و ایجابی در راستای سیاست استفاده حداکثری از انرژی های تجدید پذیر و نیز تکمیل زنجیره ارزش سوخت های فسیلی و تولید محصولات پتروشیمی می‌بایست تدوین گردیده تا صنایع و واحدهای تولیدی کشور خصوصاً صنعت نفت و گاز و پتروشیمی به سمت فرایند تولید کربن کمتر حرکت نمایند.

منابع:

• Energy Perspectives 2021, 10/06/2021 (IEA reports)
• ICIS (May and June 2021)
• https://www.climatechangenews.com/2020/08/13/countries-yet-ratify-paris-agreement/
• خبرگزاری‌های مهر و ایرنا (https://www.irna.ir/news/83113386)

تهیه و تنظیم: بهرام نجار/ محمد خدایی